Για να αγαπήσεις έναν τόπο χρειάζεται να τον γνωρίσεις, να κοιτάξεις στο παρελθόν του, να ανακαλύψεις την ομορφιά του, να ακολουθήσεις τα ίχνη που άφησαν πάνω του οι μύθοι και η ιστορία, να αφουγκραστείς τους ανθρώπους του και να ζήσεις τον πολιτισμό τους.
Στα ελληνο-αλβανικά σύνορα, στον ορεινό όγκο της Μουργκάνας που βρίσκεται στο βόρειο και πιο άγονο τμήμα του Δήμου Φιλιατών, είναι σκαρφαλωμένα σαν αετοφωλιές τα χωριά της.
Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της μορφολογίας των βουνών της Μουργκάνας είναι οι συνεχείς, απότομες και γυμνές κορυφές, οι ιδιαίτεροι γεωλογικοί σχηματισμοί που η φαντασία τους προσομοιάζει με κατασκευές μιας υπεράνθρωπης προσπάθειας, τα βαθιά φαράγγια και οι στενές κοιλάδες που σχηματίζουν μεταξύ τους οι ορεινοί όγκοι, οι πηγές και τα ποτάμια που τροφοδοτούνται από τα κρυστάλλινα νερά τους.
Η ψηλότερη κορυφή του βουνού είναι ο Ορατός ή Αροτός στα 1806 μ. και ακολουθούν οι κορυφές Υψηλάντης (1747 μ.), Φούρκα (1522 μ.), Ξεροβούνι (1138 μ.), Βελίκα, Τσεροβέσι, Καστρί, κ.ά.
Κοντά στο χωριό Λίστα βρίσκονται οι μεγαλύτερες πηγές του βουνού, η «Μάνα του νερού». Τα ποτάμια της Λαγκάβιτσας ή Λαγκαβίστας, των Αναβρυστικών Ραβενής, του Λιμποβίτικου (στη συνέχειά του Καλπακιώτικο) της Τουρίτσας και πολλοί μικρότεροι χείμαρροι, στη διαδρομή τους προς τον Καλαμά, προσφέρουν ζωή στους λιγοστούς κάμπους και δημιουργούν τοπία μοναδικής ομορφιάς. Ένας ακόμη υδάτινος δρόμος, η Πάβλα ή Ξάνθος πηγάζει από την Μουργκάνα και εισέρχεται στην Αλβανία.
Ο ποταμός Καλαμάς ή Θύαμις, στην αρχή του ρέει ανάμεσα στο Μιτσικέλι και τον Κασιδιάρη. Στα νότια του Κασιδιάρη στρέφεται προς τα δυτικά, ρέει εγκάρσια προς τις οροσειρές και διασχίζει το νομό Θεσπρωτίας, εκβάλλοντας στο Ιόνιο. Το ποτάμι στους αρχαίους χρόνους χρησιμοποιούνταν σαν εμπορική διαδρομή. Στις όχθες του κτίστηκαν οι σημαντικότερες πόλεις της αρχαίας Θεσπρωτίας: Γιτάνη, Φάνοτα ή Φανωτή, Λιγιά.
Τόπος μοναδικής φυσικής ομορφιάς, αποτελεί προστατευόμενη περιοχή με πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Ο Καλαμάς στη σμίξη του με τη Λαγκάβιτσα, το ποτάμι της Μουργκάνας, δημιουργεί ένα από τα ομορφότερα τοπία της Θεσπρωτίας.
Το κλίμα στην περιοχή της Μουργκάνας είναι ηπειρωτικό με πιο ήπια χαρακτηριστικά στις χαμηλότερες ζώνες και πιο τραχιά στις ψηλότερες. Η σημαντική νέφωση στα μεγαλύτερα υψόμετρα, η πυκνή ομίχλη στα χαμηλότερα και οι βροχοπτώσεις – λιγότερες σήμερα λόγω των γενικότερων κλιματικών αλλαγών, αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά του κλίματος.
Ιστορικά γεγονότα και μύθοι μπλέκονται, αφού παραμένουν ακόμα ανεξερεύνητα τα όσα – και είναι πολλά – άφησε ο αρχαίος πολιτισμός στην περιοχή. Το Κάστρο στο Γαρδίκι ή «Πύργος της Μονοβύζας», Βασίλισσας των Ιλλυριών (231 π.Χ.) και ο μύθος της που είναι ζωντανός ακόμα και σήμερα, το Κάστρο της Ραβενής όπου σύμφωνα με εκτιμήσεις ορισμένων ιστορικών πρόκειται για την τοποθεσία που ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη Φάνοτα ή Φανωτή, η σημερινή Μπράνια που βρίσκεται εκεί που πιθανά ήκμασε το ξακουστό Βρυάνιο με συμμετοχή στην εκστρατεία του Πύρρου στην Ιταλία (280-270 π. Χ.), αλλά και η τυχαία ανακάλυψη του κιβωτιόσχημου τάφου στο Κεφαλοχώρι (Γλούστα) το 1993, γεμάτου με πολλά και αξιόλογα κτερίσματα της Ελληνιστικής Εποχής (250-300 π. Χ.) είναι μερικά στοιχεία, από τα πολλά, που αποδεικνύουν την παρουσία της περιοχής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.
Σύμφωνα με κάποιες ιστορικές εκτιμήσεις οι οχυρωμένοι οικισμοί της περιοχής καταστράφηκαν από τον Ρωμαίο Στρατηγό Αιμίλιο Παύλο Β περί το 168 π.Χ. (Hammond) μετά την ήττα του Βασιλιά της Μακεδονίας Περσέως στην Πύδνα της Μακεδονίας και σε αντίποινα της καταστροφής που είχε προξενήσει ο Βασιλιάς Πύρρος της Ηπείρου κατά την εκστρατεία του στην Ιταλία. Κατ΄ άλλους, η Θεσπρωτία δεν φαίνεται να είχε πληγεί τόσο πολύ από τους Ρωμαίους όσο η χώρα των Μολοσσών(σημερινή περιοχή Ιωαννίνων), για την οποία υπάρχουν γραπτά του λατίνου ιστορικού Τίτου Λίβιου.
Από το 400 μ.Χ. άρχισαν από τη Δύση οι εισβολές Γότθων, Βισηγότθων, κ.ά. που συνεχίστηκαν για πολύ καιρό και σίγουρα προκάλεσαν καταστροφές στην περιοχή. Η διατήρηση πολλών λέξεων και τοπωνυμίων σλαβικής προέλευσης δείχνει ότι οι Σλάβοι κατά την κάθοδό τους (6ος αιώνας) μέχρι και την Πελοπόννησο, εγκαταστάθηκαν και στην περιοχή, τόσο στα σημεία όπου υπήρχε ανέκαθεν κατοίκηση όσο πιθανά και σε νέα.
Στη Μουργκάνα, το απόθεμα σε μνημεία της αρχαίας περιόδου αποτελείται από ερείπια οχυρώσεων σε αρκετές θέσεις, τα οποία δεν έχουν αξιολογηθεί με συστηματικό τρόπο.
Το σημαντικότερο πολιτιστικό απόθεμα ιστορικών μνημείων της περιοχής ανήκει στη Μεταβυζαντινή περίοδο, κυρίως στο διάστημα από τον 17ο αιώνα έως το τέλος της, το 1830. Ο πλούτος αυτός θα ήταν πολύ μεγαλύτερος αν την περίοδο των δεκαετιών του 1950 και 1960 δεν είχαν κατεδαφιστεί μια σειρά από σημαντικά κτίρια σε χωριά. Τα Μεταβυζαντινά μνημεία εντάσσονται κυρίως στις κατηγορίες:
α) Μοναστήρια, αρκετά από τα οποία αποτελούν επέκταση – ανοικοδόμηση κτισμάτων που υπήρχαν από τη βυζαντινή περίοδο, εκκλησίες και ξωκλήσια,
β) προηγμένη οδομηχανική, όπως τοξωτά γεφύρια, καλντερίμια,
γ) κτίρια προβιομηχανικής τεχνολογίας, όπως νερόμυλοι,
δ) κτίσματα που αποτελούν σημεία αναφοράς για κάποιον τόπο, όπως κρήνες.
Νεότερα μνημεία, τα οποία χρονολογούνται από το 1830 και μετά, η περιοχή διαθέτει λίγα, γεγονός που οφείλεται στις ιδιαίτερες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες στα Πανωχώρια της Μουργκάνας κατά την περίοδο μέχρι και το Μεσοπόλεμο. Παρ΄ όλα αυτά διατηρούνται κάποια οικιστικά σύνολα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, όπως στον Τσαμαντά, το Βαβούρι, το Λια και αλλού, μεμονωμένα κτίσματα σε πολλά χωριά, κυρίως λαϊκές λιθόκτιστες κατοικίες με αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του ηπειρώτικου αγροτικού χώρου, καθώς και πέτρινα κτίρια Σχολείων της περιόδου 1925 – 1935, που διασώζουν τις μνήμες και την παραδοσιακή φυσιογνωμία των οικισμών.
Σημαντικός είναι και ο λαογραφικός πλούτος της περιοχής, που συγκροτείται από τους μύθους και τις δοξασίες, τα ήθη και τα έθιμα, τους χορούς και τα τραγούδια της.
Ιδιαίτερης αξίας είναι η οργανωμένη συλλογή εργαλείων, επίπλων, οικιακών σκευών, ρουχισμού, κ.ά., που δίνει μια εικόνα του τρόπου παραγωγής και ζωής στην περιοχή και εκτίθεται στο Λαογραφικό Μουσείο Τσαμαντά.
Στα χωριά της περιοχής διοργανώνονται πανηγύρια με επίκεντρο, κυρίως, τον εορτασμό της μνήμης Αγίων, στους οποίους είναι αφιερωμένες εκκλησίες και ξωκλήσια. Τα περισσότερα πανηγύρια διοργανώνονται κατά την περίοδο του καλοκαιριού οπότε και συγκεντρώνεται στα χωριά μεγάλος αριθμός αποδήμων και άλλων επισκεπτών. Είναι μια μεγάλη «κοσμοαντάμωση» όπως ακριβώς την ένοιωθαν οι κάτοικοι τα παλιά χρόνια που τα χωριά έσφυζαν από ζωή. Πολλά πανηγύρια συνοδεύονται από παλιά έθιμα όπως, π.χ. την παρασκευή παραδοσιακών φαγητών (γιαχνί, «κριάσι ψητό») για όλους όσους συμμετέχουν.
Επισκεφθείτε:
• Τις θέσεις των αρχαίων οικισμών. Περιηγούμενοι την περιοχή της Μουργκάνας και ακολουθώντας από ανατολικά την πορεία της αμαξιτής οδού Κοκκινολιθάρι – Κεραμίτσα – Ραβενή – Λεπτοκαρυά – Λίστα – Γλούστα – Λια – Τσαμαντά – Πόβλα, εντοπίζουμε ίχνη οικισμών και οχυρώσεων της κλασικής και ελληνιστικής εποχής:
1. Λιθαρόστρουγκα
2. Βίγλα Κεραμίτσας
3. Κάστρο Ραβενής
4. Κάστρο Γαρδικίου
5. Κάστρο του Λια
6. «Λεμικό» του Τσαμαντά
7. Σίνου – Λιντίζντα
• Τα Μοναστήρια
1. Αγίου Μηνά, Κοκκινολιθάρι
2. Αγίου Γεωργίου Καμίτσιανης Τσαμαντά
3. Αγίου Αθανασίου, Βαβούρι
4. Αγίας Μαρίνας, Χαραυγή
• Τις εκκλησίες και τα ξωκλήσια, 17ου – αρχές 20ου αιώνα
• Το Μνημείο της Αγροτικής Εξέγερσης 1858 – 1930, στο Κεφαλοχώρι (Γλούστα)
• το Λαογραφικό Μουσείο Τσαμαντά
• το Γεφύρι της Γκρίκας, κάτω από το χωριό Αμπελώνας (Πόβλα), χτισμένο το 1798
• το Γεφύρι της Γκούρας στο χωριό Λια,όπου ο Πλάτανος, που έχει κηρυχθεί «Μνημείο της Φύσης» και πετρόχτιστη βρύση, όμορφο δείγμα της τέχνης των Ηπειρωτών μαστόρων
• το Γεφύρι μέσα στο χωριό Άγιοι Πάντες
• το Γεφύρι στη νερόλακκα «Μάρμαρο»,κοντά στο χωριό Χαραυγή
• την εξαιρετικής ομορφιάς περιοχή των Πηγών της Λαγκάβιτσας, κάτω από το χωριό Λίστα
το Νερόμυλο που αλέθει ακόμα το καλαμπόκι των κατοίκων της περιοχής, κοντά στο χωριό Δάφνη, όπως και τον αναπαλαιωμένο Νερόμυλο στη θέση «Ριγγίνα» στο χωριό Καλλιθέα
